Dziedziczenie PPK

Jednym z przejawów prywatność środków zgromadzony na PPK jest, że przechodzą one na następców prawnych uczestnika po jego śmierci. Dotyczy to także wpłat powitalnych i dopłat rocznych, które nie zostały przekazane na rachunek osoby zatrudnionej za życia, jeśli zatrudniony spełniał warunki do ich nabycia.

Dziedziczenie PPK a udział Małżonka

Do pozostawionych przez uczestnika oszczędności ma prawo jego małżonek w zakresie w jakim w jakim uczestniczył w małżeńskiej wspólności majątkowej. Z reguły będzie, to połowa, ale nie zawsze. Nie można wykluczyć nawet, że oszczędności zgromadzone na PPK znajdować się będą w 100% w majątku osobistym zmarłego (poza majątkiem wspólnym obojga małżonków), więc mąż czy żona zmarłego może nie mieć prawa do żadnych środków z PPK nieżyjącego współmałżonka. O przynależności prawa do majątku osobistego i wspólności małżeńskiej decydują przepisy prawa rodzinnego i w pewnym stopniu małżonkowie. Nie ma przepisu, który wprowadzał by dla pieniędzy akumulowanych w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych zasady odmienne od ogólnych.

Przekazanie środków wedle wyboru uprawnionego przybiera formę wypłaty transferowej na rachunek Pracowniczego Planu Kapitałowego, Indywidualnego Konta Emerytalnego, Pracowniczego Programu Emerytalnego współmałżonka bądź zwrotu w pieniądzu. Małżonek zmarłego uczestnicząc w więcej niż w jednym PPK czy PPE określa do którego programu ma nastąpić transfer. Instytucja finansowa dokonuje płatności w terminie 3 miesięcy od złożenia wniosku wraz z :

odpisem aktu zgonu
odpisem aktu małżeństwa
oświadczeniem w postaci papierowej o stosunkach majątkowych, które istniały między wnioskodawcą a zmarłym uczestnikiem PPK i dokumentacją potwierdzającą sposób uregulowania tych stosunków, jeżeli między małżonkami nie istniała wspólność ustawowa

Wbrew temu, co może sugerować wykładnia literalna zarówno wypłata transferowa jak i zwrot uzależnione są od złożenia wniosku z tym samym zestawem załączników.

Co ciekawe PFR stoi na stanowisku, że bez względu na to czy ma miejsce wypłata transferowa czy zwrot współmałżonka nie obciążają żadne potrącenia na rzecz ZUS ani podatek od zysków kapitałowych Wypłata transferowa zawsze odbywa się bezkosztowo, ale zwrot we wszystkich innych przypadkach wiąże się wymienionymi obciążeniami. Przysporzenie dla wdowy czy wdowca wolne jest także od podatku od spadków i darowizn.

Część dysponowalna

Pozostałe oszczędności przechodzą na osoby wskazane przez uczestnika. Dopuszczalne jest wyznaczenie sukcesorów na dwa sposoby.

Oszczędności inwestowane w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych mogą zostać odziedziczone czyli stać się składnikiem spadku. Spadek przypada osobom określonym w testamencie, a w razie braku wskazania decyduje porządek wskazany w Kodeksie Cywilnym. Możliwych rozrządzeń testamentowych, jak i zasad ich stosowania, jest naprawdę sporo.

Ustawodawca przewidział także możliwość przekazania oszczędności określonym osobom poza masą spadkową. Wystarczy do tego złożenie instytucji finansowej stosownego oświadczenia przez uczestnika PPK. W większości podmiotów można to zrobić przez aplikację online, a we wszystkich w formie papierowej. Oszczędzający ma prawo wskazać jednego uprawnionego, jak i podzielić środki w dowolnej proporcji między wiele osób. Przy braku oznaczenia wielkości udziałów poszczególnych beneficjentów przyjmuje się, że wszyscy są uprawnieni w tym samym stopniu.

Jeśli by wyznaczony sukcesor nie żył w chwili śmierci uczestnika dyspozycja jest bezskuteczna. Środki nie przejdą na następców prawnych niedoszłego uposażonego. Gdyby któryś z wyznaczonych sukcesor nie dożył chwili śmierci uczestnika PPK, jego udział przypadnie w równych częściach pozostałym wskazanym, chyba że oszczędzający postanowi inaczej. Alternatywą, praktykowaną jest na przykład ustanowienie uposażonego zastępczego, czy podział części jaka miała przypaść zmarłemu między innych sukcesorów proporcjonalnie do ich udziałów.

W prawie spadkowym tak samo jak osobę, która nie dożyła śmierci spadkodawcy traktuje się spadkobierców niegodnych. Sukcesorem nie ma prawa zostać ktoś kto:

dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
nakłonił podstępem lub groźbą spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
umyślnie zniszczył lub ukrył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego akt ostatniej woli albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Natomiast w przepisach normujących Pracownicze Plany Kapitałowe brakuje podobnej regulacji. Jedynie przy ubezpieczeniach na życie przepisy wprost wyłączają otrzymanie sumy ubezpieczenia przez uposażonego, który umyślnie przyczynił się do śmierci ubezpieczonego. Wobec istnienia takiej luki zasadne jest sięgnięcie do konstrukcji analogi, ale dyskusyjne jest czy należy stosować per analogiam przepisy dotyczące niegodności dziedziczenia, czy ubezpieczeń na życie. W podobnej sprawie dyspozycji wkładem na rachunku bankowym na wypadek śmierci większość doktryny opowiada się za analogicznym stosowaniem przepisów o niegodności do osoby wskazanej jako beneficjent tzw. zapisu bankowego mortis causa (

Gdy uposażony popełni umyślnie ciężkie przestępstwo przeciwko uczestnikowi PPK, które nie miało związku ze zgonem oszczędzającego, względy aksjologiczne przemawiają za odwołaniem do regulacji dotyczącej niegodności dziedziczenia. Natomiast nie wydaje się słuszne pozbawianie środków z Pracowniczego Planu Kapitałowego osobę usiłującą przyznać sobie całość oszczędności, podczas, gdy uczestnik przyznał jej tylko część.

Gdy ustanowienie uposażonego okaże się bezskuteczne, oszczędności stanowią część spadku po uczestniku chyba, że Pracowniczy Plan Kapitałowy prowadzony był przez zakład ubezpieczeń na życie. Wtedy Ubezpieczyciel wypłaci środki najbliższej rodzinie zmarłego w kolejności ustalonej w OWU o ile umowa o prowadzenie nie wprowadza odmiennej regulacji. Środki wypłacone przez ubezpieczyciela przekazywane są poza masą spadkową.

Zarówno dyspozycje testamentu jak i oświadczenie o wskazaniu uposażonego można w każdej chwili odwołać lub zmienić.

Skoro skuteczne dokonywanie dyspozycji środkami z PPK wyłącza je ze spadku, nie budzi wątpliwości, że ewentualny konflikt między dyspozycją pozatestamentową, a aktem ostatniej woli należy rozstrzygać zawsze na korzyść tej pierwszej.

Warto pamiętać, że wskazanie osób uprawnionych skuteczne jest wyłącznie w odniesieniu do instytucji, której taka dyspozycja została złożona. W praktyce znaczy to tyle, że po wypłacie transferowej, mającej miejsce na przykład przy zmianie podmiotu zatrudniającego, dokonane wyznaczenie uposażonego już nie obowiązuje, ale można dokonać kolejnego wskazania, choćby było ono identyczne jak poprzednie. Jeśli dany zatrudniony uczestniczy w kilku PPK, to chcąc zarządzić środkami ze wszystkich programów należy złożyć w każdym osobną dyspozycję.

kancelaria brokerska ubezpieczenie w pracy

Po co wskazywać uposażonych, skoro i tak środki można otrzymać w spadku ? Czy forma prawna nabycia ma istotne znaczenie ?

Forma prawna nabycia oszczędności zgromadzonych w Pracowniczym Planie Kapitałowym ma niebagatelne znaczenie. Znacznie korzystniejsza dla następców prawnych zmarłego jest transfer środków poza masą spadkową.

Takie rozwiązanie umożliwia skorzystanie z pozostawionych kwot bez konieczności załatwienia formalności spadkowych. Instytucja finansowa ma dokonać wypłaty lub zwrotu w ciągu 3 miesięcy od chwili złożenia wniosku z odpisem aktu zgonu uczestnika PPK i dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby uprawnionej. Natomiast przy nabyciu w spadku wspomniany termin liczony jest od złożenia wniosku wraz z odpisem prawomocnego postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, oraz zgodnego oświadczenia wszystkich spadkobierców o sposobie podziału środków zgromadzonych przez zmarłego uczestnika PPK lub prawomocnego postanowienia sądu o dziale spadku, oraz dokumentów stwierdzających tożsamość spadkobierców.

Spadek przechodzi na uprawnionych z chwilą śmierci, lecz w praktyce do skorzystania z przynajmniej niektórych składników masy potrzebny jest dokument potwierdzający nabycie, czyli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia. Nie należy się łudzić, że instytucja finansowa dokona wypłaty wyłącznie na podstawie zapewnienia, że jest się spadkobiercą określonej osoby.

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest uwieńczeniem postępowania sądowego, które bywa bardzo czasochłonne. Wystarczy, by wśród spadkobierców znalazła się choć jedna niefrasobliwa osoba, która nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, a sąd nie będzie mógł wydać postanowienia dopóki nie upłynie pół roku od kiedy ostatni ze spadkobierców, dowie się, że może dziedziczyć. Niestety nierzadko potrzebne jest jeszcze więcej czasu np. gdy trzeba poszukiwać spadkobierców, albo gdy któryś z nich umrze w trakcie postępowania. Rekordowe sprawy spadkowe trwają ponad 30 lat. Potem poczekać trzeba jeszcze na uprawomocnienie się postanowienia. Znacznie szybciej można uzyskać akt poświadczenia dziedziczenia wydawany u notariusza. Jednakże jego sporządzenie jest możliwe tylko przy zgodności wszystkich spadkobierców.

Oficjalne udokumentowanie kto i w jakiej części dziedziczy, nie zawsze wystarcza do tego, by sięgać po kwoty z PKK. Jeśli spadek przypadał więcej niż jednej osobie dokonanie czynności przekraczającej granice zwykłego zarządu wymaga zgody wszystkich spadkobierców. Wbrew pozorom, fakt że środki pieniężne są dobrem podzielnym nie ma tu większego znaczenia . Każdy z dziedziczących ma prawa do części każdego ze składników spadku adekwatne do udziału w spadku. Stan współuprawnienia można zakończyć przez dokonanie działu spadku. Przy braku porozumienia w tym zakresie między spadkobiercami droga do zniesienia wspólności wiedzie przez kolejne, czasochłonne i kosztowne, postępowanie sądowe. Sama opłata sądowa od wniosku o dział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności wynosi 1 000 PLN. Do tego należy doliczyć wydatki sądowe między innymi na opinie biegłych. Istotnym obciążeniem jest także wynagrodzenie prawnika, które przy wartości udziału spadkowego od 200 tys złotych wynosi minimum 10 800 złotych plus 23% VAT, przy udziale spadkowym wartym od 2 do 5 MLN-15 000 złotych plus VAT, a jeśli wartości udziału spadkowego przekracza 5 MLN, minimum 25 000 PLN złotych plus VAT.

Udokumentowanie nabycia jak i dział spadku dodatkowo komplikuje dziedziczenie małoletnich, co przy ustawowym porządku dziedziczenia jest bardzo częste. Zasadniczo osoby przed ukończeniem 18 roku życia reprezentowane są rodziców, jednakże w kwestiach przekraczających zakres zwykłego zarządu decyduje sąd opiekuńczy. Ponadto, jeśli w danym postępowaniu istnieje ryzyko konfliktu interesów dziecka i rodzica, małoletniego reprezentować będzie kurator.

Otrzymanie środków gromadzonych w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych poza spadkiem nie wiąże się z odpowiedzialnością za długi spadkowe (tak w odniesieniu do dyspozycji w wkładem na rachunku bankowym na wypadek śmierci W. Pyzioł, Pozatestamentowe formy dysponowania wkładem Gdańskie Studia Prawnicze 1999 str. 366, R. Tollik, (w:) W. Góralczyk Prawo bankowe str.162, D. Rogoń (w:) F. Zoll (red.) Prawo bankowe Tom 1 str. 489, pkt 5). Obciążają one spadkobierców i zapisobiorców windykacyjnych. W grę wchodzi co prawda ubezskutecznienie przysporzenia przez skargę paulińską (tak w odniesieniu do dyspozycji w wkładem na rachunku bankowym na wypadek śmierci J. Gwiazdomorski, Wypłaty z wkładów oszczędnościowych, s. 1045; J.S. Piątowski, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek śmierci, s. 47) ale zastosowanie tej instytucji nie należy do łatwych ze względów dowodowych. Trzeba wykazać między innymi, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Ponadto pozaspadkowy transfer oszczędności może okazać się intratny, nawet gdy jego beneficjent jest równocześnie spadkobiercom uczestnika. Osoba przyjmując spadek w najpowszechniejszy sposób czyli z dobrodziejstwem inwentarza odpowiada za długi spadkowe tylko do wartości aktywów należących do masy spadkowej. Zatem usunięcie kwot z rachunku PPK poza masą spadkową redukuje zakres roszczeń jakich mogą dochodzić wierzyciele spadku. W omawianej sytuacji, nie trudno dostrzec, że bilans ekonomiczny śmierci uczestnika będzie zawsze dodatni dla jego spadkobiercy, będącego jednocześnie uposażonym.

Zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy w wyniku rozrządzeń testamentowych i darowizn otrzymają w spadku mniej, niż przypadło by im przy dziedziczeniu ustawowym mogą żądać od beneficjentów wymienionych pieniężnego ekwiwalentu w wysokości ½ lub 2/3 wartości o jaką ich scheda został pomniejszona. Stawka 2/3 dotyczy małoletnich, osób w wieku emerytalnym, rencistów oraz innych osób trwale niezdolnych do pracy zarobkowej. Uprawnieni (z kilkoma wyjątkami) mają 5 lat od ogłoszenia testamentu na wystąpienie o zachowek, bez względu na to kiedy umarł spadkodawca. Można spotkać się z zapatrywaniem, że kwoty uzyskane na podstawie dyspozycji pozatestamentowych nie mogą być uwzględniane przy rozliczeniach z tytułu zachowku (P. Szmitkowski, Dyspozycja wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci (tzw. zapis bankowy) – zagadnienia praktyczne, Prawo Bankowe 6/2001 str.89, W. Pyzioł, (w:) M. Bączyk, E. Fojcik-Mastalska, L. Góral, J. Pisuliński, W. Pyzioł, Prawo bankowe art. 56, Nb 7), co w wielu sytuacjach dodatkowo podnosi ich wartość ekonomiczną. Zastrzec, jednak należy, że więcej zwolenników ma pogląd odmienny, zgodnie z którym takie przysporzenia należy traktować jak darowizny (P. Księżak Zachowek w polskim prawie spadkowym str. 272, A.Szpunar, Uprawnienie do dysponowani wkładem str. 11, E.Skowrońska-Bocian J.Wierciński (w:) J.Gudowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz Tom VI Spadki wyd. II art.993 Nb.8 Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 9.11.2016 I ACa 914/16, Wyrok SA w Warszawie z dnia 26 listopada 2014 r., VI ACa 99/14)

Warto zwrócić uwagę, że uposażonym uczestnika PPK może być tylko osoba fizyczna, a nie osoba prawna czy jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną. Takim ograniczeniom nie podlegają spadkobiercy.

Uposażenie do środków zgromadzonych na rachunku PPK, a inne przesunięcia poza spadkiem

W prawie polskim obowiązuje generalna zasada wyłączności rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci w drodze testamentu. Wskazanie uposażonych przez uczestnika Pracowniczego Planu Kapitałowego jest jednym z wyjątków. Warto zwrócić uwagę, że możliwości dysponowania środkami zgromadzonymi w PPK są szersze od wielu innych pozatestamentowych dyspozycji. Krąg potencjalnych uprawnionych do dyspozycji wkładem na rachunku bankowym ogranicza się do małżonka, wstępnych, zstępnym i rodzeństwa. W regulacji PPK nie ma żadnych limitów do kwoty czy ilości dyspozycji. Inną kwestią jest maksymalna kwota wpłat. Natomiast z rejestru jednostek uczestnictwa funduszu inwestycyjnego następcy prawni uczestnika funduszu mogą otrzymać poza spadkiem dwudziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią uczestnika.

Przeniesienie

Bez względu na to, czy następcy prawni staną się właścicielami kwoty gromadzonej w PPK w ramach spadku czy poza nim, przekazanie środków może odbyć się w drodze wypłaty transferowej na rachunek Pracowniczego Planu Kapitałowego, Indywidualnego Konta Emerytalnego, Pracowniczego Programu Emerytalnego albo jako zwrot w pieniądzu. Decyzja należy do beneficjenta. Spadkobiercy czy uprawnionego nie obciążą potrącenia ma rzez ZUS, Funduszu Pracy, podatek od zysków kapitałowych ani podatek od spadków i darowizn (Polski Fundusz Rozwoju Portal PPK Zagadnienia prawne w zakresie Ustawy o PPK wersja 2.1 pkt 57 str.49-50 odmiennie w odniesieniu do uprawnionego i spadkobiercy M.Wojewódka Ustawa o Pracowniczych Planach Kapitałowych. Komentarz Art 86 Nb.3)

Jeśli osoba wskazana jako uprawniony czy spadkobierca ma więcej niż jeden rachunek PPK czy PPE, to wybiera program, który ma być zasilony wypłatą transferową. Ustawa przewiduje ,że zwrot po zmarłym środków na rzecz spadkobiercy czy osoby wyznaczonej może mieć charakter całościowy czy częściowy. Ta ostatnia możliwość stanowi ewenement. W żadnym innym przypadku nie jest dopuszczalny częściowy zwrot z PPK.

Rozpoczęcie wypłat

Sam fakt rozpoczęcia wypłat z PPK zasadniczo nie wpływa na to komu przypadnie kapitał. Środki pozostające w programie podlegają opisanym wyżej zasadom, a te które go opuściły dziedziczone są według ogólnych reguł prawa spadkowego. Wyjątek stanowi tzw wypłata małżeńska. Mąż i żona mogą razem zdecydować, że pieniądze należące do ich obojga będą otrzymywać w formie wspólnego miesięcznego świadczenia przez 10 lat lub dłużej. Takie uprawnienie przysługuje tylko małżonkom uczestniczącym w planie prowadzonym przez tą samą instytucję finansową, którzy ukończyli 60 rok życia. W razie śmierci jednego z nich drugi zachowuje praw do 100% świadczenia, aż wyczerpania środków. Oczywiście o dziedziczeniu nie może być mowy, przy wyborze wypłaty dożywotniej.

Śmierć uczestnika PPK w trakcie spłaty środków na pokrycie wkładu własnego

Jedną z form wycofania środków z PPK jest wypłata na sfinansowanie wkładu własnego przy zaciąganiu kredytu hipotecznego przeznaczonego określone w ustawie cele mieszkaniowe. Taka wypłata ma charakter zwrotny. . W razie śmierci obowiązek spłaty tej należności przechodzi na spadkobierców. Środki powinny natomiast trafić wskazanych wyżej osób. Zatem może się zdarzyć, że zobowiązanie wygaśnie z tego powodu, że dłużnik i wierzyciel będą tą samą osobą. Natomiast jeśli uczestnik przeznaczy oszczędności z PPK innej osobom niż spadkobiercy, to ci ostatni będą spłacać uposażonych na podstawie oświadczenia uczestnika.

Przeczytaj także następujące publikacje :